Prawo właściwe dla umowy z konsumentem w umowach transgranicznych

W dzisiejszym wpisie chcielibyśmy poświęcić więcej uwagi zagadnieniom prawa właściwego dla umów z konsumentami, które to umowy zawierają krajowi przedsiębiorcy z konsumentami, mieszkającymi w innych państwach Unii Europejskiej.

Powyższy przypadek dotyczy na przykład sytuacji, w której krajowy przedsiębiorca (np. polska firma opiekuńcza) zawiera umowę z niemieckim podopiecznym na świadczenie usług opieki domowej. Niemiecki podopieczny jest w takim przypadku konsumentem (umowa nie jest bowiem zawarta w ramach prowadzonej działalności gospodarczej), a to oznacza konieczność stosowania szczególnych zasad w przypadku wyboru prawa właściwego dla umowy. Pokusa wyboru prawa polskiego jest zawsze duża, jednak trzeba mieć na uwadze, że nie zawsze taki wybór prawa będzie skuteczny.

Co na to prawo europejskie?

Zgodnie z motywem 25 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I)

„konsumenci powinni podlegać ochronie tych przepisów obowiązujących w państwie ich zwykłego miejsca pobytu, których nie można wyłączyć w drodze umowy, pod warunkiem że umowa z konsumentem została zawarta w następstwie wykonywania przez przedsiębiorcę w tym państwie działalności gospodarczej lub zawodowej.

Taka sama ochrona powinna zostać zagwarantowana, jeżeli przedsiębiorca, mimo niewykonywania działalności gospodarczej lub zawodowej w państwie zwykłego miejsca pobytu konsumenta, w jakikolwiek sposób kieruje swą działalność do tego państwa lub do kilku państw z tym państwem włącznie, a umowę zawarto w wyniku takiej działalności.”

Zgodnie z art. 6 „bez uszczerbku dla art. 5 i 7 umowa zawarta przez osobę fizyczną w celu, który można uznać za niezwiązany z jej działalnością gospodarczą lub zawodową („konsument”), z inną osobą wykonującą działalność gospodarczą lub zawodową („przedsiębiorca”) podlega prawu państwa, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu, pod warunkiem że przedsiębiorca:

• wykonuje swoją działalność gospodarczą lub zawodową w państwie, w którym konsument ma miejsce zwykłego pobytu; lub

• w jakikolwiek sposób kieruje taką działalność do tego państwa lub do kilku państw z tym państwem włącznie;

a umowa wchodzi w zakres tej działalności.

Wybór prawa właściwego w umowie z konsumentem - Art. 3 Rozporządzenia Rzym I

Powyższy przepis nie stoi zatem na przeszkodzie, aby strony umowy (przedsiębiorca – konsument) dokonały wyboru prawa właściwego. Rozporządzenie Rzym I wskazuje więc, że wybór prawa w umowach z konsumentami jest dopuszczalny.

Druga kwestia dotyczy jednak skuteczności samych regulacji umownych w zakresie wyboru prawa właściwego, które zostaną wprowadzone do umowy z konsumentem. Zgodnie z Rozporządzeniem Rzym I wybór prawa nie może prowadzić do pozbawienia konsumenta ochrony przyznanej mu na podstawie przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy, na mocy prawa, jakie byłoby właściwe w braku wyboru.

Decydując się zatem na wybór prawa właściwego z niemieckim konsumentem, należy mieć przede wszystkim na uwadze ochronę praw konsumenta przyznaną mu na podstawie przepisów powszechnie obowiązujących w państwie jego zamieszkania.

„Klauzula zaskakujące” w prawie niemieckim

Należy jednak mieć na uwadze, że w Niemczech znane jest też pojęcie tzw. „klauzul zaskakujących” (überraschende Klauseln), pod pojęciem których rozumie się klauzule umowne, z którymi konsument w danej sytuacji umownej nie mógł się liczyć. W takim przypadku zgodnie z § 305 c ust. 1 BGB taka klauzula nie jest w ogóle częścią umowy (np. sytuacja, w której dwie strony mające siedzibę/miejsce zamieszkania w Niemczech wybierają jako prawo właściwe prawo polskie).

Uznaje się jednak, że w przypadku, gdy zarówno konsument, jak i przedsiębiorca mają siedzibę w różnych krajach (tzw. umowy międzynarodowe) konsument może się liczyć z zastosowaniem takiej właśnie klauzuli. Taki przypadek występuje na przykład w odniesieniu do umów o świadczenie usług opieki zawieranych z rodzinami w Niemczech (DLV).

Jeżeli konsument wie, że zawiera umowę z zagranicznym (w naszym przypadku z polskim kontrahentem), wówczas może spodziewać się odwołania do zagranicznego prawa, a taka klauzula nie jest wówczas uznawana za „klauzulę zaskakującą”.

Skuteczny wybór prawa właściwego

Przyjmując założenie, że wybór prawa jest skuteczny, i strony umowy, np. polska firma i niemiecki konsument, wybrały prawo polskie jak prawo właściwe dla umowy, należy mieć na uwadze zasadę, zgodnie z którą mimo wyboru prawa obowiązują przepisy bezwzględnie obowiązujące, gwarantujące ochronę konsumentowi, których to przepisów nie można wyłączyć w drodze wyboru prawa.

W większości są to przepisy prawa krajowego oparte na wspólnych regulacjach prawa Unii Europejskiej i są to (przykładowo):

• gwarancje prawa odstąpienia od umowy,
• ułatwiona możliwość wypowiedzenia umowy,
• obowiązki informacyjne dla przedsiębiorstw,
• ochrona przed automatycznym rozwiązaniem umowy,
• ochrona przed automatycznym wydłużeniem umowy,
• ochrona konsumenta przed nadmiernym ograniczeniem odpowiedzialności ze strony przedsiębiorcy.

Schemat jest zatem następujący:

• w przypadku braku wyboru prawa – obowiązuje właściwość prawa niemieckiego (art. 6 Rozporządzenia Rzym I),
• w przypadku zaś wyboru prawa – przy założeniu, że wybór prawa właściwego będzie skuteczny (w uwzględnieniem uwag powyżej) – wybór prawa polskiego będzie skuteczny, jednak
• nawet w przypadku wyboru prawa polskiego, przedsiębiorca krajowy jest zobowiązany przestrzegać bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa niemieckiego w zakresie, w jakim prawo niemieckie gwarantuje ochronę praw konsumenta.

W naszej ocenie w praktyce oznacza to, że to prawo niemieckie zdominuje umowę z konsumentem (DLV), gdyż w większości tych umów występują właśnie kwestie dotyczące wypowiedzenia umowy, prawa odstąpienia od niej, ograniczenia odpowiedzialności, które są newralgiczne.

dr Katarzyna Styrna – Bartman LL.M, radca prawny. Wszystkie prawa zastrzeżone